Deportacje Polaków w XIX i XX wieku

W 68 rocznicę II wojny światowej wywołanej przez dwie totalitarne dyktatury pod wodzą Hitlera i Stalina, należy pamiętać o tym, że przez kilkadziesiąt lat przemilczano jeden z najważniejszych faktów historycznych naszego narodu - deportacje w głąb ZSRR do łagrów syberyjskich oraz na roboty przymusowo-niewolnicze do Niemiec. Dokonano zniszczenia wieloletniego dorobku z różnych dziedzin życia narodów dotkniętych wojną. Przez 5 lat na wszystkich frontach wojennych, w więzieniach, w obozach koncentracyjnych, łagrach sowieckich, w masowych egzekucjach zginęło ponad 45 mln ludzi.

Naród nasz doświadczył deportacji w głąb Rosji już dużo wcześniej. Dramatyczne były przeżycia Polaków w
XIX w., którzy po upadku zrywów niepodległościowych przeciwko Rosj i wywiezieni zostali na Sybir. Po upadku powstania listopadowego 1830-31 wywieziono 50 tyś. rodzin polskich, a po powstaniu styczniowym 1863-64 skazano na tułaczkę ok. 250 tyś.

W historii ludzkości to właśnie w XX wieku doszło do największych przemieszczeń, które objęły 200 mln. ludzi
i dokonywały się w różnych formach. W okresie I wojny światowej deportowano 1,2 - 1,5 mln. na tereny państwa rosyjskiego. W 1918 r. ze względu na sytuację strategiczną wynikłą z odwrotu wojsk, władze austriackie zmusiły do opuszczenia swoich siedzib i skazały na tułaczkę 650 tyś. Polaków. Niemcy natomiast wywieźli na przymusowe roboty 500 tyś. W 1919 r. w ramach ruchów repatriacyjnych powróciło do Polski 1.181.800 rodaków, z czego prawie pełna liczba deportowanych do Niemiec. W latach 1921-22 do Polski przybyło 800 tyś. Żydów, głównie z Rosji oraz krajów ościennych. W latach 1935-38 nasiliły się w ZSRR represje wobec pozostałych tam Polaków. Deportowano icb do łagrów, osadzano w więzieniach, wielu zmarło w różnych okolicznościach. Straty polskiej społeczności w ZSRR wyniosły wtedy 30%. W latach 1939-45 deportacje objęły cały obszar Polski. 28 września na mocy układu niemiecko-radzieckiego ziemie Rzeczypospolitej zostały podzielone pomiędzy najeźdźców. Na przełomie 1939/40 na ziemiach wcielonych do III Rzeszy rozpoczęły się wysiedlenia, a w latach następnych także na obszarze Generalnego Gubernatorstwa. Największą akcję wysiedleńczą przeprowadzono na Zamojszczyźnie. Jednak wskutek oporu i zbrojnego działania Polski Walczącej oraz coraz częściej ponoszonych klęsk na frontach, zdołano zmusić do opuszczenia swoich domostw tylko 50 tyś. osób. Od momentu wojny niemiecko-radzieckiej ziemie polskie znalazły slę już tylko pod okupacją niemiecką.

W latach 1940-41 Niemcy wysiedlili w okręgu radomskim 160 wsi, taki los spotkał też kilkadziesiąt osób na terenach sandomierszczyzny. Z samej Warszawy wywieziono do obozów zagłady m.in. do Treblinki 310 tyś. Żydów, a po zdławieniu powstania w getcie dalsze 60 tyś. Podobny los spotkał ludność Warszawy po upadku Powstania Warszawskiego. Wysiedlono z miasta 650 tyś. mieszkańców, z tego po dokonaniu selekcji wysłano do obozów koncentracyjnych 60 tyś., a 67 tyś. na roboty do Niemiec. Pozostałym pozwolono na osiedlenie się w zachodnich rejonach Gene- ralnego Gubernatorstwa. Na obszarach wcielonych do Rzeszy, Niemcy wysiedlili z miejsc zamieszkania ponad 1,5 mln. Polaków, z tego do GO 450 tyś., 37,4 do obozów i miejsc pracy niewolniczej, a 780 tyś. poddano germanizacji.

Łącznie wysiedlenia Polaków na terenach okupowanych przez Niemców objęły 2,5 mln., na przymusowych robotach znalazło się także ok. 2,5 mln rodaków. Przez okres okupacji uległo zagładzie 2,7 - 2,8 Żydów polskich. W latach 1940·41 władze ZSRR dokonały czterech wielkich operacji deportacyjnych z ziem polskich: w lutym, kwietniu i czerwcu 1940 oraz w maju-czerwcu 1941.

Za grupę szczególnie niebezpieczną z punktu widzenia polityki Moskwy uznano osadników wojskowych - żołnierzy Wojska Polskiego z 1920 r., którzy na kresach otrzymali przydziały ziemi oraz cywilnych kolonistów - chłopów polskich, którzy nabyli na wschodzie ziemię z parcelacji wielkich majątków. Władze radzieckie widziały w nich potencjalne zagrożenie wynikające z pozycji gospodarczej, a przede wszystkim z aktywności politycznej. Ponieważ zaś otoczeni byli niechęcią ludności ukraińskiej i białoruskiej, zatem podjęte przeciw nim
działania mogły być propagandowo zdyskontowane jako akt sprawiedliwości na rzecz Ukraińców i Białorusinów. 5 grudnia 1939 r., Biuro Polityczne KC WKP(b) i Rada Komisarzy Ludowych ZSRR przyjęły uchwałę o wysiedleniu tzw. osadników, a 29 grudnia RKL ZSRR zatwierdziła instrukcję o trybie deportacji i organizacji specjalnych osiedli, do których trafić miała przesiedlona ludność.

Deportacja rozpoczęła się w nocy z 9 na 10 lutego 1940 r. Odbywała się w wyjątkowo niesprzyjających warunkach atmosferycznych, temperatura spadała bowiem wówczas nawet do -40°C. Deportowani mieli prawo zabrania ze sobą: odzież, bieliznę, obuwie, pościel, naczynia kuchenne i stołowe, żywność, drobny sprzęt rolniczy i domowy, pieniądze i przedmioty wartościowe, jednak nie więcej niż 500 kg na rodzinę. Pozostawiali dorobek całego życia: majątek nieruchomy, sprzęt rolniczy, inwentarz żywy. Poza dominującymi wśród wysiedlonych osadnikami wojskowymi i kolonistami, deportacja objęła także pewną liczbę przedstawicieli innych grup, zwłaszcza pracowników służby leśnej. Stosowana w ZSRR zasada zbiorowej odpowiedzialności oraz dążenie do pozbycia się z nowych nabytków terytorialnych ludzi mających osobiste i rodzinne powody
do wrogości wobec władz radzieckich, a przy tym odgrywających opiniotwórczą rolę w społeczeństwie, zadecydowały o deportacji rodzin osób wcześniej represjonowanych w różnych formach (aresztowanych przez NKWD, uwięzionych w obozach jenieckich, skazanych na pobyt w obozach pracy) lub nielegalnie zbiegłych
za granicę. 2 marca 1940 r. stosowne decyzje zostały podjęte przez Biuro Polityczne KC WKP(b) i Radę Komisarzy Ludowych ZSRR. 10 kwietnia 1940 r. Rada Komisarzy Ludowych ZSRR zatwierdziła instrukcję o trybie przeprowadzania deportacji i zadecydowała o rozpoczęciu akcji deportacyjnej w nocy z 12 na 13 kwietnia. Deportowanych osiedlono w Kazachstanie, w obwodach aktiubińskim, akrnolińskim, kustanajskim, pawłodarskim, północnokazachstańskirn, pietropawłowskirn i semipałatyńskim. 36729 wysiedlonych skierowano do pracy w kołchozach, a 17923 w sowchozach. Około 8 tyś. umieszczono w osiedlach robotniczych różnych przedsiębiorstw przemysłowych i przy budowie linii kolejowych. Obok rodzin osób aresztowanych za rzeczywisty czy domniemany udział w działaniach polskiej konspiracj, wywieziono w głąb ZSRR rodziny polskich oficerów, rodziny funkcjonariuszy policji, służby więziennej i żandarmerii, ziemian, fabrykantów i urzędników polskich. W kazachstańskie stepy rzucone zostały przeważnie kobiety, dzieci oraz osoby w podeszłym wieku, pochodzące z miast, nie przygotowane do ciężkiej pracy w gospodarstwach rolnych i do życia w prymitywnych warunkach w surowym klimacie. Oprócz dominujących liczebnie Polaków, deportowano w kwietniu również Żydów, Ukraińców i Białorusinów, jednak szczegółowe dane na temat składu narodowościowego tej grupy nie są dotąd znane.

Kolejna fala deportacyjna objęła uchodźców z Polski centralnej i zachodniej (tzw. bieżeńców). We wrześniu 1939 r. w obawie przed prześladowaniami ze strony Niemców na wschodzie Polski znalazło się wielu uchodźców z województw zachodnich i centralnych, w większości Żydów. Nie istnieją dane pozwalające dokładnie określić wielkość tej grupy. W wyniku porozumienia radziecko-niemieckiego 66 tyś. osób powróciło
na tereny okupowane przez III Rzeszę. Los pozostałych został przesądzony 2 marca 1940 r., kiedy Rada Komisarzy Ludowych ZSRR podjęła decyzję również o deportacji tej grupy. Akcja, którą planowano przeprowadzić w kwietniu 1940 r. wraz z wysiedleniem rodzin osób represjonowanych, została opóźniona ze względu na przedłużenie się wymiany ludności między ZSRR a Niemcami. Wysiedlenie nastąpiło ostatecznie
w nocy z 28 na 29 czerwca 1940 r.

Po wybuchu wojny niemiecko - radzieckiej, kiedy zabrakło transportu i czasu, NKWD rozstrzeliwało więźniów skazanych za cięższe przewinienia polityczne, uznanych za wrogów, bez względu na narodowość. W 1941 r. była ostatnia ewakuacja i likwidacja więźniów. Szczególnie pozbywano się więźniów chorych i słabych fizycznie. W tym okresie zamordowano we Lwowie 7,8 tyś. osób, w okręgu wileńskim 6 tyś., w tym także kobiety i dzieci. Także podczas ewakuacji tysięcy więźniów prowadzonych pod eskortą w nieznanym kierunku
w głąb ZSRR strzelano do idących w kolumnie. Wszystkich deportowanych podzielono na kilka kategorii. Osiedleńcy czyli kobiety, dzieci i starsze osoby osiedlano w Kazachstanie, pozostawiając bez dachu nad głową. Drugą kategorię stanowiły osoby, które skierowano do pracy w fabrykach, kopalniach i obozach pracy. Trzecią kategorią byli więźniowie o mniejszych przewinieniach, los ich był zależny od władz bezpieczeństwa. Czwartą kategorię więźniów o zaostrzonym rygorze kierowano do łagrów Kołymy, Czukotki, gdzie warunki do przeżycia były niemożliwe (jedną zimę mogło przeżyć zaledwie 15%). Po przekroczeniu granic Rzeczypospolitej przez Armię Czerwoną państwo nasze stopniowo przechodziło pod okupację sowiecką ( od lutego 1944 do marca 1945). Nastała wówczas fala deportacji. Uchwałą KC KPZR o zwalczaniu polskiej partyzantki na wschód od Bugu, nastąpiło rozbrajanie żołnierzy AK. Opornych mordowano, resztę wywieziono do ZSRR na ,,Wielką Ziemię" do łagrów, innych namawiano do wstąpienia do armii dowodzonej przez gen. Berlinga. Na zachód od Bugu czyniono podobnie prowadząc jednocześnie podstępną grę np.: zwalnianie zatrzymanych, a następnie aresztowanie i wywózka w głąb ZSRR. Łącznie rozbrojono i deportowano ok. 50 tyś. żołnierzy AK. Ten sam los spotkał innych żołnierzy AK oraz innych organizacji niepodległościowych w wyniku późniejszej dekonspiracji. W/g danych opracowanych przez historyków emigracyjnych do Związku Radzieckiego wywieziono podobną ilość Polaków po przeprowadzonych łapankach w 1945r. głównie na Śląsku, Pomorzu i w Wielkopolsce. Wymordowano wówczas w więzieniach i zabito w obławach ok.70 tyś. żołnierzy AK., nie licząc innych z pozostałych organizacji. Przede wszystkim masowo aresztowano oficerów AK, patriotyczną młodzież polską, osoby ze środowiska prawniczego, działaczy politycznego podziemia. Rozmyślnie planowano różne sposoby ich wyniszczenia.

Na Kresach byłej Rzeczypospolitej w rejonie Wilna i Nowogródka dokonano mobilizacji poborowych do Armii Czerwonej - ok. 25 tyś. Rozpoczął się terror, pacyfikacje, Polaków zmuszano do uległości. W Lidzie wymordowano 9,8 tyś. osób, a w rejonie nowogródzkim i oszmańskim 14 tyś. Z Wilna wywieziono kilkanaście tysięcy kobiet i mężczyzn do Kaługi, wiele osób zabito. Do końca grudnia 1946 r. deportowano z w/w obszarów oraz Grodna i Białegostoku 95 tyś. Polaków. Aby zniszczyć element polski, służby bezpieczeństwa przeniosły swoje działania na ziemie na zachód od Bugu, nieustannie przeprowadzały aresztowania i masowe wywózki.
Do października 1944 r. aresztowano 21 tyś. Polaków ze środowisk patriotycznych oraz oficerów AK z okresu okupacji niemieckiej. Po kilku miesięcznej okupacji sowieckiej aresztowano więcej Polaków niż w ciągu 5 lat okupowania tych terenów przez Niemców. Rosjanie dokonywali w tym okresie rejestracji kobiet i mężczyzn do 65 roku życia. W latach 1945-47 NKWD najczęściej deportowało Polaków z północno - wschodniej Polski, przeciętnie 2000 - 2500 osób w miesiącu. Wywiezionych umieszczano w kołchozach, obozach pracy na terenie Kazachstanu przy wyrębie lasów syberyjskich. Podczas transportu, który trwał od 4 do 5 tygodni zmarło kilkadziesiąt tysięcy dzieci, kobiet i starców. Szacuje się. że z zagarniętych Kresów Wschodnich deportowano kilka milionów mieszkańców.

Opracowano w oparciu o materiały z książki "Deportacje XX w." L. Szcześniaka.
Autor: Zbigniew Piasecki.

Zbrodnia deportacji - jedną z prób wynarodowiania Polski

Zajmujemy czołowe miejsce wśród narodów Europy pod względem rozproszenia naszej nacji po świecie. Polska ciągle nie może osiągnąć 41 milionów ludności. Tak było przed laty, tak jest i dzisiaj, a liczba Polaków (względnie osób polskiego pochodzenia) na świecie dawno już przekroczyła 50 milionów. Przyczyną tego faktu są m.in. wymuszone przemieszczenia Polaków. Poniżej przedstawiamy, za doc. dr inż. Adamem Peretiatkowiczem ("Ludobójstwa i wygnania na kresach" - Katowice/Oświęcim 1999 r.) - zestawienie strat ludności polskiej, wywołanych przez zawirowania polityczne w Polsce i Europie. Nie uwzględniono w nim najnowszej emigracji młodzieży spowodowanej transformacją polityczną i ekonomiczną w tzw. III RP.

Doc. dr inż. Adam Pietriatkowicz (zm. 2006 r.), wołyniak, żołnierz 27 Wołyńskiej Dywizji AK, odznaczony uczestnik Powstania Warszawskiego, pracownik naukowy, autor wielu książek i artykułów o zbrojnym oporze ludności polskiej na Wołyniu.

Deportacje sowieckie z Kresów
z Ukrainy prawobrzeżnej (lata 1932-1934):	ok.50 000
z Kresów Wschodnich:
- luty 1940:	250 000
- kwiecień 1940:	300 000
- czerwiec 1940:	400 000
- maj 1941:	220 000
AK-owcy w głąb Rosji w latach 1944-1946:	30 000
ewakuacja w 1941 r. przed frontem:	200 000
Ekspatriacje z Kresów na tzw. Ziemie Zachodnie Polski
pierwsza: lata 1944 -1948
- z Kresów północno-wschodnich:	274 000
- z Kresów południowo-wschodnich:	788 000
/w tym z Wołynia:	108 000
druga w roku 1957:	211 000

Zebrała: Łucja Kuriata-Lewicka